Phấn nụ Huế: khi điều bình dị trải dài theo lịch sử
Tuần vừa rồi tôi có mấy ngày ở Huế. Lần đầu tiên vào Huế, vội vội vàng vàng, còn chưa đến được Đại Nội. Nhưng tôi cũng cảm nhận được phần nào tính cách của người Huế: họ thong thả, nhưng không hững hờ: họ lịch thiệp, nhưng không kiểu cách. Họ làm dịch vụ một cách nồng ấm, và họ an phận. Chưa được hưởng giọt mưa Huế nào!
Một điểm nhấn của chuyến đi này là tìm về nơi sản xuất phấn nụ Huế. Không khó để tìm ra cơ sở sản xuất phấn nụ Cung đình Vỹ Dạ. Nó gần với khu cơm hến nổi tiếng của cố đô.
Tiếp đón tôi là cô Hồng Thị Diệu Loan, chủ xưởng sản xuất. Cô Loan năm nay đã 58 tuổi, và việc đầu tiên tôi làm khi gặp cô là "soi" xem da cô thế nào. Da của cô mịn màng, hồng hào và đều màu, không nám, không mụn, gần như không có nếp nhăn. Nhược điểm lớn nhất của cô là lỗ chân lông to.
Cơ sở sản xuất này cũng là nhà của cô Loan. Cô có một gian riêng vừa làm nơi thờ cúng và đồng thời sản xuất phấn nụ.
Cô Loan kể, phấn nụ nhà cô đã sang đời thứ 4. Nó bắt đầu từ ông bà của cô, khi ấy là vợ chồng nhà ông Hồng Trọng Nậy. Họ tìm ra cách làm phấn nụ và đưa được đến các cung tần mỹ nữ trong cung. Họ cũng mang phấn nụ này ra chợ Đông Ba để bán.
Quy trình làm phấn nụ thời ấy có phần phức tạp hơn bây giờ: đầu tiên là phải mua một tảng kaolin (cao-lanh) trắng, nung nó 1 ngày 1 đêm (trong một nhiệt độ mà sau này cô Loan ghi lại là 600 đến 700 độ C). Sau khi nung nóng, tảng kaolin sẽ mềm ra, nó sẽ được nghiền mịn thành dạng bột. Đến đây, ông bà cô sẽ trộn nhão nó với nước mưa và nước nấu từ hoa hồng hoặc hoa cúc, và đổ khuôn để tạo nên hình nụ hoa. Hiện tại, cô Loan đã không còn phải mua tảng kaolin nữa, cô mua nó ở dạng bột. Cái này chính là bùn kaolin mà nhiều người đã quá quen với việc dùng nó đắp mặt nạ.
Cô Loan dành ra 10 ngày mỗi tháng để làm phấn nụ. Xưởng của cô có 4 người, trong đó có cả con của cô - truyền nhân đời thứ 4 của phấn Cung đình Vỹ Dạ. Mỗi đợt sản xuất, gia đình cô làm được 3000 sản phẩm, đủ bán cho một tháng. Quy trình sản xuất cũng không có gì cầu kỳ hoặc khó hiểu. Nó đơn giản và khá an nhàn.
Cô Loan bày "đồ nghề" của cô cho tôi xem: một bát bùn kaolin, một chậu nước để hòa nhão kaolin, một cái giá to có phủ vải để làm nơi đổ khuôn, và mấy cái khuôn hình trụ rỗng.
Cô Loan dạy tôi làm phấn nụ. Tuy rằng thành phần và quy trình làm ra nó không có gì cao siêu, nhưng việc đổ khuôn thế nào thành nụ hoa thì đối với tôi lại không đơn giản. Tôi thực chẳng thấy nó giống nụ hoa tí gì, với thế hệ chúng ta thì nó giống một thứ mà ai nhìn cũng phải nghĩ đến. Nhưng đối với người của nhiều thế hệ trước, người của thời vua Khải Định, thì đó chính là một bông hoa. Nhiều tầng, nhiều lớp mới thể hiện sự cao sang, đài các của người Huế.
Có lẽ cô Loan cho rằng, mỗi viên phấn nụ phải có 5 tầng mới là chuẩn. Mỗi tầng đều phải cân đối, và rõ ràng. Cô Loan "truyền nghề" cho tôi với một sự chỉn chu của một "nghệ nhân" làm phấn nụ lâu năm.
Trái với cách hiểu ban đầu của tôi, phấn nụ không được đúc trong khuôn kín. Khuôn phấn nụ rỗng, nó đặt lên một cái giá phủ vải. Như vậy, nước sẽ nhanh chóng rút ra khỏi viên phấn nụ và công đoạn phơi khô sẽ diễn ra nhanh hơn.
Sau khi đúc khuôn, cô Loan sẽ đặt phấn nụ trong lồng kính có lỗ và phơi nắng trong 2 ngày để nó khô hẳn. Sau đó cô sẽ đóng gói chúng thế nào để chúng không bị ẩm mà hỏng mất.
Nếu bạn cầm một viên phấn nụ Huế trên tay, tôi cá rằng thế nào bạn cũng sẽ thấy nó đơn sơ hơn bất cứ loại mỹ phẩm nào bạn đã từng sử dụng. Trông nó không có một chút gì giống như một loại mỹ phẩm: nó không được đầu tư về hình thù hay bao bì nhãn mác, danh sách thành phần của nó chỉ vỏn vẹn có "kaolin" (và thỉnh thoảng thì có thêm nước nấu hoa hồng đối với phấn nụ màu hồng phớt).
Đối với cá nhân tôi, tôi thích những loại mỹ phẩm ít thành phần, vì như vậy, tôi sẽ kiểm soát tốt nhất về công dụng và các phản ứng của nó lên da. Kaolin có tác dụng làm sạch và hút dầu. Nó không hút dầu tốt như một số loại bùn dành riêng cho da nhờn, nhưng như thế nó lại dùng được cho mọi loại da, kể cả da nhạy cảm. Nếu kem chống nắng khiến da của bạn bóng nhờn, thì bạn có thể sử dụng một lớp kaolin mỏng: trông bạn sẽ sáng sủa, mịn màng và không bị trắng như tượng.
Cầm phấn nụ về đến nhà, tôi thấy tôi may mắn vì đã trở thành "truyền nhân ngoại đạo" của một món hàng có từ thời phong kiến.
Một điểm nhấn của chuyến đi này là tìm về nơi sản xuất phấn nụ Huế. Không khó để tìm ra cơ sở sản xuất phấn nụ Cung đình Vỹ Dạ. Nó gần với khu cơm hến nổi tiếng của cố đô.
Tiếp đón tôi là cô Hồng Thị Diệu Loan, chủ xưởng sản xuất. Cô Loan năm nay đã 58 tuổi, và việc đầu tiên tôi làm khi gặp cô là "soi" xem da cô thế nào. Da của cô mịn màng, hồng hào và đều màu, không nám, không mụn, gần như không có nếp nhăn. Nhược điểm lớn nhất của cô là lỗ chân lông to.
Cơ sở sản xuất này cũng là nhà của cô Loan. Cô có một gian riêng vừa làm nơi thờ cúng và đồng thời sản xuất phấn nụ.
 |
| Em bé trong ảnh này là Đỗ Xanh nhà tôi. Cái gian này là nơi cô Loan làm phấn nụ. |
Cô Loan kể, phấn nụ nhà cô đã sang đời thứ 4. Nó bắt đầu từ ông bà của cô, khi ấy là vợ chồng nhà ông Hồng Trọng Nậy. Họ tìm ra cách làm phấn nụ và đưa được đến các cung tần mỹ nữ trong cung. Họ cũng mang phấn nụ này ra chợ Đông Ba để bán.
Quy trình làm phấn nụ thời ấy có phần phức tạp hơn bây giờ: đầu tiên là phải mua một tảng kaolin (cao-lanh) trắng, nung nó 1 ngày 1 đêm (trong một nhiệt độ mà sau này cô Loan ghi lại là 600 đến 700 độ C). Sau khi nung nóng, tảng kaolin sẽ mềm ra, nó sẽ được nghiền mịn thành dạng bột. Đến đây, ông bà cô sẽ trộn nhão nó với nước mưa và nước nấu từ hoa hồng hoặc hoa cúc, và đổ khuôn để tạo nên hình nụ hoa. Hiện tại, cô Loan đã không còn phải mua tảng kaolin nữa, cô mua nó ở dạng bột. Cái này chính là bùn kaolin mà nhiều người đã quá quen với việc dùng nó đắp mặt nạ.
Cô Loan dành ra 10 ngày mỗi tháng để làm phấn nụ. Xưởng của cô có 4 người, trong đó có cả con của cô - truyền nhân đời thứ 4 của phấn Cung đình Vỹ Dạ. Mỗi đợt sản xuất, gia đình cô làm được 3000 sản phẩm, đủ bán cho một tháng. Quy trình sản xuất cũng không có gì cầu kỳ hoặc khó hiểu. Nó đơn giản và khá an nhàn.
Cô Loan bày "đồ nghề" của cô cho tôi xem: một bát bùn kaolin, một chậu nước để hòa nhão kaolin, một cái giá to có phủ vải để làm nơi đổ khuôn, và mấy cái khuôn hình trụ rỗng.
Bạn có thể hình dung toàn bộ quá trình làm phấn nụ là như thế này: hòa bùn kaolin với nước, và xúc ra các khuôn. Hết! Đơn giản vậy thôi, mà nó lại làm nên cuộc sống của mấy thế hệ nhà cô Loan. Tôi đã từng tưởng mỗi nghề "gia truyền" đều phải chứa trong nó bao nhiêu kỹ xảo lắt léo. Nhưng có lẽ chính sự bình dị, đơn sơ lại là cách dễ nhất khiến một nghề có thể tồn tại mãi với thời gian. Đôi khi những kỹ xảo lắt léo chỉ là cách thể hiện bề ngoài, để khiến thiên hạ bớt dòm ngó về một công việc. Nó giống như hồi tôi bắt đầu mỹ phẩm handmade, rất nhiều người đã phản ứng vì lý do "mỹ phẩm phải được sản xuất một cách cực kỳ cao siêu chứ đâu phải như thế này!" Chui được vào xưởng sản xuất nhà cô Loan, tôi có cảm giác phấn nụ Huế gần gũi với mình như thế.
Cô Loan dạy tôi làm phấn nụ. Tuy rằng thành phần và quy trình làm ra nó không có gì cao siêu, nhưng việc đổ khuôn thế nào thành nụ hoa thì đối với tôi lại không đơn giản. Tôi thực chẳng thấy nó giống nụ hoa tí gì, với thế hệ chúng ta thì nó giống một thứ mà ai nhìn cũng phải nghĩ đến. Nhưng đối với người của nhiều thế hệ trước, người của thời vua Khải Định, thì đó chính là một bông hoa. Nhiều tầng, nhiều lớp mới thể hiện sự cao sang, đài các của người Huế.
Có lẽ cô Loan cho rằng, mỗi viên phấn nụ phải có 5 tầng mới là chuẩn. Mỗi tầng đều phải cân đối, và rõ ràng. Cô Loan "truyền nghề" cho tôi với một sự chỉn chu của một "nghệ nhân" làm phấn nụ lâu năm.
Trái với cách hiểu ban đầu của tôi, phấn nụ không được đúc trong khuôn kín. Khuôn phấn nụ rỗng, nó đặt lên một cái giá phủ vải. Như vậy, nước sẽ nhanh chóng rút ra khỏi viên phấn nụ và công đoạn phơi khô sẽ diễn ra nhanh hơn.
 |
| ("Hàng" của tôi trông như một bãi bầy nhầy) |
Nếu bạn cầm một viên phấn nụ Huế trên tay, tôi cá rằng thế nào bạn cũng sẽ thấy nó đơn sơ hơn bất cứ loại mỹ phẩm nào bạn đã từng sử dụng. Trông nó không có một chút gì giống như một loại mỹ phẩm: nó không được đầu tư về hình thù hay bao bì nhãn mác, danh sách thành phần của nó chỉ vỏn vẹn có "kaolin" (và thỉnh thoảng thì có thêm nước nấu hoa hồng đối với phấn nụ màu hồng phớt).
Đối với cá nhân tôi, tôi thích những loại mỹ phẩm ít thành phần, vì như vậy, tôi sẽ kiểm soát tốt nhất về công dụng và các phản ứng của nó lên da. Kaolin có tác dụng làm sạch và hút dầu. Nó không hút dầu tốt như một số loại bùn dành riêng cho da nhờn, nhưng như thế nó lại dùng được cho mọi loại da, kể cả da nhạy cảm. Nếu kem chống nắng khiến da của bạn bóng nhờn, thì bạn có thể sử dụng một lớp kaolin mỏng: trông bạn sẽ sáng sủa, mịn màng và không bị trắng như tượng.
Cầm phấn nụ về đến nhà, tôi thấy tôi may mắn vì đã trở thành "truyền nhân ngoại đạo" của một món hàng có từ thời phong kiến.
